- De zeven broers Wormer, Java 1947 – een bijzondere foto
Vlnr (achterste rij) Kees (1934), Theo (1930), Ben (1932), Toon (1936), Jan (1931)
(voorste rij) Jaap (1939), Peter (1942)
De zeven broers Theo, Jan, Ben, Kees, Toon, Jaap en Peter Wormer zijn geboren tussen 1930
en 1942 als zonen van Herman Wormer en Loes Wormer-Mathéron. Herman was drie kwart Nederlands, een kwart Javaans, en van beroep hoofdonderwijzer. Loes was van gemengd Chinees, Frans, Nederlands en Armeens bloed met Nederlands paspoort. Haar familie had een bekende batik-fabriek in Banjoemas (nu: Banyumas) op centraal Java. Het gezin Wormer verhuisde vaak voor Hermans werk. Zoon Theo, later gevolgd door zijn broers Jan en Ben, ging in 1939 op kostschool in Malang. Het was daar koeler dan in Cheribon (nu: Cirebon), waar de familie toen woonde.
De Japanse inval maakte alles anders. Vader Herman, die als vrijwilliger voor de Stadswacht formeel onder de KNIL viel, werd door de Japanse bezetter beschouwd als ‘militair’. Als krijgsgevangene overleefde hij de Birma Spoorlijn, en keerde begin 1947
weer terug naar Java. Zijn echtgenote Loes zag hij niet meer terug; zij was kort na de Japanse
capitulatie gestorven aan ondervoeding en longontsteking, uitgeput van alle zorg voor haar
kinderen.
Ook voor de zeven broers was de oorlog een hard gelag. De 12-jarige Theo, die goed kon
tekenen, maakte in maart 1942 schetsen van Japanse vliegtuigen. De jongen werd door buren aangegeven bij de Japanse bezetter, en de Kempeitai, de Japanse militaire politie, pakte hem op voor spionage. Nu begon voor Theo een ellendige periode van ondervraging en daarna internering, eerst door de Japanners en later in de Bersiap-kampen van Soekarno. Begin 1946 kreeg Theo van het Rode Kruis het bericht dat zijn moeder was overleden. Hij zelf bleef net als (maar niet samen met) zijn broers Jan, Ben en Toon tot maart 1947 geïnterneerd. Uiteindelijk werd hij op een spoorbrug tussen Cheribon en Batavia uitgewisseld tegen Japanse krijgsgevangenen en kwam hij terecht in een Rode Kruis kamp. Toen in 1995 zijn dochter Tonny met haar vader Theo in Indonesië was kreeg zij dat terloops te horen: ‘Kijk, op die brug ben ik ooit uitgewisseld’. Wat er precies is gebeurd in deze lange periode van oorlog en onrust heeft Theo nooit verteld. Hij heeft ervoor gekozen er op zijn eigen manier mee om te gaan, en (zoals in zoveel andere families) werd er thuis over de oorlog (liever) niet gesproken.
In maart 1947 zag Theo (Batavia 1930 – achterste rij, tweede van links) zijn broertje Peter (1942 – voorste rij, rechts) voor het eerst. Peter werd geboren in 1942 toen Theo al was opgepakt door de Japanners. De foto op deze vlag aan de Maasboulevard is voor ons bijzonder: het is de eerste foto van de zeven broers samen. Onduidelijk is of vader Herman ten tijde van deze foto al uit Thailand was teruggekeerd, terwijl hun moeder Loes al was gestorven. Het gezin Wormer heeft nooit als geheel kunnen poseren voor de camera.
Hans Wormer (Utrecht), Tonny Wormer (Rotterdam)
Corry Wormer-Op het Veld (Sittard)
Zie hierna ook foto 2.
- Theo Wormer, Haarlem 1950 – het begin van zijn tweede leven
Theo Wormer (Batavia 1930) werd op 12-jarige leeftijd in 1942, vanwege zijn tekenkunsten van Japanse vliegtuigen, opgepakt door de Japanse bezetter op last van spionage (zie hiervoor het verhaal bij Foto 1). Hij verbleef tot maart 1947 vijf jaar lang in Japanse en daarna Indonesische interneringskampen.
Theo was de oudste in een gezin met zeven jongens. Indische Nederlanders met oer-Hollandse namen: Theo, Jan, Ben, Kees, Toon, Jaap en Peter geboren tussen 1930 en 1942. Zijn jongste broer Peter zag hij voor het eerst in 1947, toen Theo in maart van dat jaar met zijn broers werd herenigd.
Theo moest daarna het leven weer oppakken. Na hereniging met zijn vader, volgde hij een soort stoomcursus om de verloren jaren in te halen: eerst het laatste restje lagere school en daarna een versneld HBS-programma aan het Canisiuscollege van de Jezuïeten. Een maand na het afronden van de HBS ging hij naar Nederland om daar de MTS te gaan doen. Zo begon in augustus 1950 voor de 20-jarige Theo een tweede leven in Nederland. Het zou ruim 60 jaar duren. Op deze foto op de vlag aan de Maasboulevard staat hij, enigszins verloren en mager, maar ook vastberaden voor het station in Haarlem.
Zijn vader Herman Wormer kwam in 1952 naar Nederland met de overige jongens, en met zijn nieuwe vrouw. Zijn eerste vrouw (en moeder van Theo en zijn broers) Loes Mathéron, was kort na de bevrijding bezweken aan ondervoeding en longontsteking. Herman hertrouwde met de weduwe van zijn kameraad aan de Birma spoorlijn. De twee maten hadden elkaar beloofd om in het geval van andermans overlijden de zorg op zich te nemen voor de weduwe. Zijn metgezel stierf aan de Birma spoorlijn, en Herman – zelf ook weduwnaar geworden – trouwde na de oorlog de weduwe van zijn vriend. Zo werd de belofte op een speciale manier nagekomen. In 1953 werd uit dit huwelijk Hedwig geboren, Theo’s enige zus.
Begin vijftiger jaren lag het accent op de opleiding en het zoeken naar werk.
Het was een economisch moeilijke tijd en alle broers van Theo vertrokken één voor één naar Amerika. Het had weinig gescheeld of ook Theo was geëmigreerd – naar Brazilië – maar uiteindelijk werd het Limburg waar hij in de zomer van 1955 bij de Staatsmijnen ging werken als technisch tekenaar.
In Sittard, waar hij woonde in het vrijgezellenhuis, ontmoette hij Corry tijdens een cursus van de Katholieke Actie. Zij trouwden op Koninginnedag 1960, en twee kinderen volgden: Hans (1961) en Tonny (1964).
Beide ouders werkten overdag en het gezin maakte de tijd van opkomende welvaart mee: er kwam een Ford Cortina en een tv-toestel. In 1971 ging de familie voor het eerst met vakantie naar het buitenland, met de tent. In de crisis van 1973 moest Theo weer op zoek naar werk. Dat vond hij in het verre Schiedam – door de week woonde hij in een Rotterdams pension aan de Westersingel. Later vond hij weer een baan in Limburg bij een ingenieursbureau, en bleef daar werken tot aan zijn pensioen. Hij genoot na zijn 65e van zijn vrije tijd, en maakte vele reizen. Theo overleed in 2011.
In dankbare herinnering denken wij aan Theo. Hij zag kans om de (niet geringe) ballast van alle ontbering en verdriet uit zijn jeugdjaren van zich af te schudden, zich op te richten en zo zijn leven alsnog op de rails te krijgen met Corry aan zijn zijde. Samen met haar heeft hij met zijn doorzettingsvermogen ons een bijzonder gelukkige jeugd gegeven en konden wij een kansrijke toekomst tegemoet gaan. Van ballast hebben wij nooit wat gemerkt, op het moeten leeg eten van onze borden na ☺.
Hans Wormer (Utrecht), Tonny Wormer (Rotterdam)
Corry Wormer-Op het Veld (Sittard)
Wilt u meer lezen over Indië in de Tweede Wereldoorlog? Recent verscheen een prettig leesbaar boek over die periode, opgedragen aan Theo Wormer en met de titel De Andere Bezetting. Het boek is geschreven door Benedict Janssen en verschenen bij Uitgeverij Het Nachtkastje www.uitgeverijhetnachtkastje.nl/nederlands-indie/.